Đi theo tiếng nhạc

Tiếng nhạc réo rắt, tiếng trống xập xình như chất dẫn truyền đưa Tewfic ngược dòng thời gian trở về thời điểm cách đây 2 năm, khi ông bắt đầu biết đến nghi lễ kỳ lạ: Hầu đồng.

Ông là nhiếp ảnh gia tự do đến từ New York, người đã đi khắp nhiều quốc gia châu Á, Mỹ La-tinh và châu Phi để thâm nhập vào đời sống văn hóa bản địa và chụp lại những bức ảnh về cuộc sống, con người.

Một buổi sáng năm 2014, tại Việt Nam, khi đang lang thang ở những bản làng Sa Pa, Tewfic El-Sawy đã “bị” tiếng nhạc dập dìu và những tiếng hô hào reo gọi dẫn dắt, lôi cuốn. Ông men theo đồi núi, lần theo âm thanh ấy và đến trước một ngôi đền. Đó cũng là lần đầu tiên nhiếp ảnh gia người Mỹ được tham dự một buổi lễ hầu đồng. “Tôi thực sự ngạc nhiên. Đó là một nghi lễ tôn giáo hỗn hợp giữa thời trang, vũ đạo và nghệ thuật sân khấu, tất cả những người tham gia đều say mê, hào hứng theo một cách mà tôi chưa bao giờ thấy trước đây”- Tewfic nói.

Ông nhớ lại: “Rất may mắn là tôi được phép tham dự từ đầu đến cuối, được chụp ảnh, thậm chí một người phụ nữ còn đưa tiền cho tôi. Tôi cảm ơn bà nhưng bảo rằng tôi không cần tiền. Mọi người xung quanh đều cười bảo tôi phải cầm lấy. Lúc sau, tôi mới biết đó được coi là món quà linh thiêng, mang lại may mắn cho tôi”. Rào cản ngôn ngữ khiến ông không hiểu hết được buổi lễ nhưng hai từ mà người dân nói với ông nhiều nhất là “lên đồng” và “đạo mẫu”. Hai từ ấy cứ ám ảnh tâm trí nhiếp ảnh gia, dù ông không hiểu gì về nó.

Theo kế hoạch, tháng 12/2016, hồ sơ Tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt sẽ chính thức được UNESCO chính thức xem xét, công nhận trong danh mục văn hóa phi vật thể của nhân loại.

Quay về Mỹ, ông lập tức tìm kiếm thông tin về tín ngưỡng dân gian của người Việt. “Nhưng tôi đã rất ngạc nhiên vì có rất ít thông tin trên mạng, hay các cuốn sách tư liệu bằng tiếng Anh hoặc tiếng Pháp về đạo Mẫu và nghi lễ hầu đồng. Thậm chí, tôi đã tới thư viện tôn giáo tại New York nhưng cũng không thể tìm thấy. Điều đó càng khiến tôi thêm tò mò và nảy ra ý định thực hiện một dự án ảnh về tín ngưỡng dân gian độc đáo này”, Tewfic kể.

Trở lại Việt Nam, Tewfic dấn thân vào cuộc hành trình tìm hiểu về hầu đồng, lịch sử và những người thực hành tín ngưỡng này. Ông tham dự các buổi hầu đồng ở khắp mọi nơi, từ thành phố cho đến các làng quê, phỏng vấn những ông đồng, bà cốt nổi tiếng. Bên cạnh nguồn tư liệu ít ỏi có được, ông tìm hiểu, nghiên cứu về đạo Mẫu, nghi lễ hầu đồng từ chính những cuộc trò chuyện với các thanh đồng, đồng thời từ việc quan sát điệu bộ, hành động, quần áo... của họ trong các buổi lễ.

Ra sách ảnh về nghi lễ hầu đồng

Sau 2 năm “phải duyên” với hầu đồng, đi nhiều nơi trên đất nước Việt Nam, chụp ảnh, trò chuyện với những cô đồng, cậu đồng, Tewfic El-Sawy khoe với tôi cuốn sách ảnh mang tên “Hầu Đồng: The Spirit Mediums of Viet Nam” vừa xuất bản mới đây. Sách in đẹp, cứng cáp, gồm 100 bức ảnh lớn và 60 trang thông tin giải thích tôn giáo cổ xưa của đạo Mẫu, những nghi lễ, đền thờ các vị thần cùng với trải nghiệm của chính ông trong quá trình thu thập những bức ảnh này.

Tư liệu ít, ông phải tìm những cuốn sách do các học giả, chuyên gia Việt Nam viết, sau đó nhờ dịch sang tiếng Anh để nghiên cứu. Tuy nhiên, phải sau hơn 10 lần tham dự nghi lễ hầu đồng, Tewfic mới bắt đầu hiểu được ý nghĩa của chúng. Cuốn sách là những hình ảnh được ông chụp và chọn lọc tại 30 - 35 nghi lễ hầu đồng ở các tỉnh miền Bắc, từ Hà Nội tới Lào Cai, Lạng Sơn, Quảng Ninh, Hải Phòng, Nam Định... Để chụp được những bức hình ấy, Tewfic phải học cách di chuyển rất từ tốn trong các buổi hầu và cố gắng không làm ảnh hưởng đến buổi lễ. Ngoài ra, cuốn sách cũng ghi lại hình ảnh những nơi cung cấp trang phục, đồ lễ, ban nhạc biểu diễn… tạo nên bức tranh khá tổng thể về nghi lễ hầu đồng.

Nó cũng trở thành cuốn sách ảnh hiếm hoi về đạo Mẫu và nghi lễ hầu đồng ngay tại Việt Nam cũng như trên thế giới. “Hầu Đồng: The Spirit Mediums of Viet Nam” do Nhà xuất bản Blurb (Mỹ) phát hành, đang được bán trên các trang mạng lớn như Amazon, Ingram... Nhiếp ảnh gia người Mỹ cũng chia sẻ, ngoài cuốn sách được xuất bản, sắp tới ông cũng giới thiệu bản online trên mạng internet. “Tôi chỉ mong nhiều người phương Tây biết đến phong tục này và hy vọng nó có thể giúp Việt Nam được UNESCO ghi nhận Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại”, Tewfic nói.

Suốt 15 năm liên tiếp thực hiện các chuyến đi để chứng kiến nhiều nghi lễ tôn giáo cổ xưa, các lễ hội trên khắp thế giới nhằm lưu lại những truyền thống văn hóa có nguy cơ mai một của các đất nước, Tewfic El-Sawy nhìn nhận đạo Mẫu và hầu đồng là tín ngưỡng và nghi thức tôn giáo vô cùng đặc biệt. “Các nghi lễ này còn chứa đựng cả lịch sử hàng nghìn năm của Việt Nam, với nhiều nhân vật lịch sử có công với đất nước được thần thánh hóa và tôn vinh. Tiếng nhạc réo rắt, không khí hân hoan trái ngược hẳn so với nhiều lễ nghi tôn giáo hà khắc ở nhiều nơi. Mọi người tham gia cũng như chứng kiến nghi lễ này đều cảm thấy vui vẻ. Mỗi lần nghe tiếng nhạc, thấy người ta nhảy, tôi cũng tự nhiên lắc lư theo. Những lúc đó, tôi thấy mình như là người Việt Nam” - ông Tây mê hầu đồng nói về trải nghiệm đầy thú vị. Nhiếp ảnh gia người Mỹ cũng chia sẻ dự định thời gian tới sẽ thực hiện các dự án khác với nghệ thuật ca trù, chèo cổ của Việt Nam.